انیمه The Wind Rises

باد برمی‌خیزد انیمیشنی ژاپنی محصول 2013 است که فعلا جدیدترین ساخته استاد هایائو میازاکی است. موسیقی فوق‌العاده آن نیز طبق معمول ساخته جو هیسایشی بزرگ است.

پرواز در آسمان

طرفداران میازاکی از علاقه او به پرواز و انواع اقسام هواپیماها آگاهند و تقریبا در تمامی فیلم‌های او نوعی ماشین پرنده یا حداقل سکانس پرواز در آسمان را می‌بینیم. آخرین ساخته استاد اما تقدیم شده است به یک مهندس طراح هواپیما و تماما درباره رویاپردازی و پرواز است. میازاکی، خود به شخصیت جیرو هوریکوشی علاقه زیادی داشت و این اثر را با الهام از یکی از جملات او ساخت: تنها کاری که می‌خواستم انجام بدهم آن بود که چیزی زیبا بسازم.

اما پس از انتشار اثر، سیلی از انتقادات و توهین‌ها روانه هایائو میازاکی شد. پزشکان ژاپنی به صحنه‌های متعدد سیگار کشیدن در فیلم اعتراض داشتند، خصوصا سکانسی که جیرو در کنار همسر مبتلا به سل خود سیگار می‌کشد. انتقاداتی از این دست کمی بی‌انصافی به نظر می‌رسد چون داستان در دهه‌های 20 و 30 میلادی رخ می‌دهد و در آن دوران اثرات مضر سیگار هنوز آشکار نشده بود و مصرف سیگار در همه کشورها بسیار بالا بود.

کابران کره جنوبی هم در سطح اینترنت میازاکی را متهم به برجسته سازی فردی کردند که سازنده نماد نظامی‌گری ژاپنی (جنگنده زیرو) بوده است. آن‌ها عنوان کردند در میان کارگرانی که در ساخت هواپیماها نقش داشتند، 10000نفرشان کارگران اجباری کره‌ای بودند. میازاکی در جواب این انتقادات به خبرنگار اهل کره جنوبی گفت “هوریکوشی در برابر خواسته‌های نظامیان مقاوت می‌کرد… نمی‌دانم آیا فقط به خاطر اینکه در آن دوران زندگی می‌کرده، باید به او برچسب خاصی زد.”

بی‌فایده خواندن جنگ

عجیب‌ترین انتقادات اما از سوی ناسیونالیست‌های چپ‌گرای ژاپنی به سمت میازاکی روان شد که او را به خاطر بی‌فایده خواندن جنگ، خائن و ضد ژاپنی نامیدند. میازاکی در مصاحبه‌ای گفته بود در مورد جنگ “احساسات بسیار پیچیده‌ای دارد” و اینکه ژاپنِ جنگ‌گرا از روی “تکبری احمقانه” رفتار کرده بود. کارگردان بارها در طول فیلم تکرار می‌کند که هواپیماها رویاهایی زیبا هستند و مهندسان این رویاها را تبدیل به واقعیت می‌کنند. جیرو هم عمدتا در حال رویاپردازی درمورد هواپیماهاست و حتی می‌تواند آن‌ها را تکمیل شده و در حال پرواز ببیند. اما جنگ افروزان اختراعی به این زیبایی را فاسد و از آن برای آدمکشی استفاده کردند.

باد در بیشتر سکانس‌های انیمه درحال وزیدن و از باد به عنوان موتیف استفاده شده است. طبیعتا یک باد موافق و همراه، پرواز خوبی را نیز می‌تواند به همراه داشته باشد. این انتخاب موتیف برای داستانی که کلا در مورد پرواز است، بسیار متناسب است. باد می‌تواند نشانه‌ای از رهایی قوه تخیل جیرو هم باشد. اولین آشنایی ناهوکو و جیرو زمانی ا‌ست که باد کلاه جیرو را می‌برد و دومین بار زمانی همدیگر را ملاقات می‌کنند که باد چتر ناهوکو را با خودش می‌برد. ناهوکو به جیرو می‌گوید “باد ما را بهم رساند.” حضور ناهوکو در زندگی جیرو نیز مثل باد بود، لطیف و کوتاه. زمانی که جیرو متوجه مرگ ناهوکو می‌شود، کاپرونی به او می‌گوید ” (ناکوهو) مثل باد زیبا بود.”

رمان باد برخواسته

باد برمی‌خیزد براساس مانگایی از میازاکی به همین نام و برداشتی آزاد از رمان “باد برخواسته” اثر تاتسو هوری ساخته شده است. داستان انیمه روایت‌گر زندگی یک طراح هواپیمای جنگی به اسم جیرو هوریکوشی است که طراحی هواپیما معروف Mitsubishi A6M Zero را برعهده داشت. نیروی دریایی سلطنتی ژاپن در جنگ جهانی دوم در حملات هوایی متعددی از این هواپیما استفاده کرد، از جمله حمله به پرل هاربر و حملات کامیکازه.

داستان انیمه از 1918 آغاز می‌شود، زمانی که پسر بچه‌ای به نام جیرو هوریکوشی رویای خلبان شدن در سر دارد. جیرو نزدیک‌بین است و در حقیقت امکان خلبان شدن ندارد اما با خواندن یک نشریه هوانوردی، با طراح هواپیمای مشهوری به نام جیووانی باتیستا کاپرونی آشنا می‌شود. همان شب جیرو خواب کاپرونی را می‌بیند و کاپرونی به او می‌گوید که هرگز هواپیمایی را هدایت نکرده اما طراحی هواپیما خیلی بهتر از راندن آن است چون از عهده کمتر کسی برمی‌آید.

پنج سال بعد جیرو در حال رفتن به دانشگاه سلطنتی توکیو که در آنجا مشغول به تحصیل در رشته مهندسی هوانوردی‌ است، با دختری به نام ناهوکو آشنا می‌شود. سرنوشت این دو نفر پس از آشنایی به هم گره می‌خورد و سال‌ها بعد و پس از مشغول به کار شدن در کارخانه میتسوبیشی، جیرو باید بین هر دو عشق زندگی‌اش، طراحی هواپیما و ناهوکو، تعادل ایجاد کند…

سایه جنگ

انیمه در دنیایی واقعی و برای مخاطبانی در سنین بالاتر ساخته شده است. سایه جنگ هم در پس‌زمینه داستان حضور دارد و هر از چند گاهی با صحنه‌های احساسی و منقلب‌کننده مواجه می‌شویم. فیلم اما به هیچ وجه از نظر تلخی با دیگر اثر جنگی استودیو جیبلی، مدفن کرم‌های شب‌تاب، قابل مقایسه نیست. اتفاقا در “باد برمی‌خیزد”، محور اصلی نه جنگ و قربانیان خردسال آن، بلکه رویا پردازی و خوش‌بینی‌ست.

داستان انیمه سرراست و آرام پیش می‌رود بنابراین برای مخاطبینی که عادت به اکشن‌های پر زرق و برق و با ریتم تند دارند، ممکن است خسته‌کننده به نظر بیاید. به هر حال فیلم اصلا کش‌دار نیست و در سبک خودش، ریتم مناسبی دارد، پیشنهاد من هم این است که هر از گاهی از به سراغ انیمه‌های آرام‌تر بیایید!

طراح جنگنده‌ی زیرو

هایائو میازاکی انیمه باد برمی‌خیزد را براساس زندگی جیرو هوریکوشی ساخته است. هوریکوشی یک مهندس هوانوردی فوق‌العاده بود که طراحی جنگنده‌ی “زیرو” معروف را انجام داد. متاسفانه او در دورانی زندگی می‌کرد که ژاپن درگیر جنگ‌های متعدد بود (جنگ با چین و جنگ جهانی دوم). بنابراین تنها یک راه برای او وجود داشت، اینکه از نبوغ و خلاقیتش برای ساخت جنگنده استفاده کند. برای درک بهتر فیلم، در اینجا به چند نکته تاریخی اشاره خواهم کرد.

هوریکوشی از کودکی عاشق هواپیماها و پرواز کردن بود اما به دلیل نزدیک‌بینی نمی‌توانست خلبان شود. او برای دنبال کردن رویایش به طراحی هواپیما رو آورد اما ژاپن در آن زمان از نظر تکنولوژی بسیار عقب‌تر بقیه دنیا بود. هوش سرشار جیرو هوریکوشی در کنار عشق و پشتکارش، سبب شد او بتواند بالاخره هواپیمای زیرو را بسازد که حتی از جنگنده‌های آمریکایی هم سریع‌تر بود و دست برتر را در آسمان به ژاپن داد.

همزمان با هوریکوشی، طراح هواپیمای بسیار مشهوری به نام کاپرونی در ایتالیا بود که رویایش جا به جایی مسافر با هواپیمایی غول‌پیکر بود. تا آن زمان، هواپیماها تنها قادر به حمل یک یا دو انسان بودند و هوریکوشی هم که به کاپرونی به عنوان الگو نگاه می‌کرد، آرزو داشت بتواند هواپیمای مسافربری بسازد.

اما نه تنها هوریکوشی، بلکه هیچ کدام از افراد کارخانه میتسوبیشی نمی‌دانستند ارتش می‌خواهد چه نوع استفاده‌ای از جنگده زیروی آن‌ها بکند. زیرا ژاپن در آن زمان کشور بسیار فقیر و عقب‌افتاده‌ای بود و نه مردم ژاپن و نه کشورهای خارجی فکر نمی‌کردند ژاپن حقیقتا در جنگ شرکت کند. اختراع جنگنده زیرو، به ژاپن اعتماد به نفس کاذب داد و آن‌ها به طور گسترده‌ای وارد جنگ شدند.

نبرد بندر پرل هاربر

آسمان چین تماما به تصرفش جنگنده‌های زیرو در آمد اما در جنگ با آمریکا قضیه متفاوت بود. ژاپنی‌ها توسط اختراع جدید و هراس‌انگیزشان به بندر پرل هاربر حمله کردند ولی نهایتا آمریکایی‌ها نقطه ضعف این جنگنده‌ها را که ظاهرا غیرقابل شکست‌دادن بودند، فهمیدند. جنگنده زیرو بسیار سبک بود و با چند شلیک به باک سوختش، آتش می‌گرفت. حالا دیگر ژاپنی‌ها برگ برنده خود را در جنگ از دست داده بودند.

ورق برای جیرو هوریکوشی هم برگشت. وقتی فهمید ارتش از هواپیماهایش برای کشتار استفاده می‌کند دچار افسردگی شد و از کار دست کشید. او در خاطراتش هم از دولت برای سوء استفاده از هواپیمایش انتقاد می‌کند. دست آخر هیچ کدام از آن چندین هزار هواپیمای زیرو، به خانه برنگشتند و ژاپن نیز شکست فاجعه‌آمیزی در جنگ جهانی دوم متحمل شد.

گرچه طراحی هوریکوشی تبدیل به ابزاری برای کشتار و نابودی بسیاری شد، اما همچنین این هواپیما اعتماد به نفس داخلی ژاپنی‌ها را تقویت کرد. زیرا تا پیش از آن کشورها ژاپن را جدی نمی‌گرفتند و مردم ژاپن هم غرق در فقر بودند. جگنده زیرو نطقه آغاز پیشرفت تکنولوژی ژاپن بود. میازاکی عنوان کرده بود “جنگنده زیرو نماد یکی از معدود چیزهایی‌ست که ما ژاپنی‌ها می‌توانیم به آن افتخار کنیم. آن هواپیماها با هیبت بودند درست مثل خلبانانشان.”

اکثر وقایع تاریخی انیمه، براساس واقعیت ساخته شدند و برخی شخصیت‌ها نیز مثل کاپرونی و دوست جیرو، وجود خارجی داشتند. اما ناهوکو را میازاکی به داستان اضافه کرده است، رابطه عاشقانه این دو کاراکتر هم به زیبایی و لطافت به تصویر کشیده شده‌ است. در حقیقت اطلاعات زیادی از شخصیت و روابط و زندگی خصوصی هوریکوشی در دست نیست و میازاکی برای پر کردن این خلاء، از خاطرات پدر خودش که طراح هواپیمای جنگی بوده، الهام گرفته است.

دنباله‌ انیمه پونیو

هایائو میازاکی در ابتدا قصد داشت دنباله‌ای برای انیمه پونیو بسازد اما تهیه کننده‌اش توشیو سوزوکی پیشنهاد ساخت انیمه‌ای از روی مانگای “باد برخواسته” را داد. میازاکی که این مانگا را مناسب مخاطبان اصلی استودیو جیبلی، کودکان، نمی‌دید، پیشنهاد را رد کرد. اما وقتی یکی از اعضا استودیو عنوان کرد که “باید به بچه‌ها اجازه داد در معرض موضوعات جدید قرار بگیرند”، نظر استاد تغییر کرد.

باد برمی‌خیزد نسبت به اکثر آثار استودیو جیبلی، واقع‌گرایانه‌تر است و تفاوتش با دیگر فیلم‌های این استودیو هم آن است که برای مخاطبین بزرگ‌تر ساخته شده است. بنابراین در این فیلم خبری از موجودات خیالی و افسانه‌های کهن نیست اما میازاکی همچنان با معرفی چهره‌ای خلاق و خیال‌پرداز از شخصیت اصلی‌اش، رویاپردازی را می‌ستاید.

اولین نکته‌ای هنگام تماشای آثار استودیو جیبلی نظر مخاطب را جذب می‌کند، طراحی‌های چشم‌نواز و انیمیشن روان فیلم است. اینجا هم همان تصاویر پس‌زمینه بی‌نهایت زیبایی را مشاهده می‌کنیم که همیشه از جیبلی انتظار داریم. طراحی شخصیت‌ها نیز همچنان طبق سبک طراحی آشنای این استودیو انجام گرفته است.

طراحی با دست

دیگر مشخصه‌های کارهای میازاکی، کشیدن قاب‌هایی ا‌ست که در آن چندین کاراکتر همزمان با هم حرکت می‌کنند. تقریبا در دنیای امروز انیمه، دیگر استودیویی را نمی‌بینیم که چنین سکانس‌هایی را دستی بکشد (از CGI استفاده می‌شود) ولی میازاکی همچنان این کار پرزحمت را به صورت دستی انجام می‌دهد. در چندین سکانس ابتدای انیمه قاب‌های شلوغی داریم که در آن‌ها تعداد زیادی کاراکتر در حال حرکت هستند و فقط فکر کردن به زمانی که صرف طراحی آن‌ها شده، وحشت‌آور است!

چیزی که مشخصا باعث حیرت من شد، دقتی‌ است که در به تصویر کشیدن عینک جیرو به خرج داده شده است. جیرو عینکی ته استکانی می‌زند، بنابراین در برخی زوایای سه رخ، ما هم چشم جیرو را می‌بینیم و هم تصویر نصفه‌ای از چشمش که از پشت عینک پیداست. بنابراین طراحی سکانس‌هایی که این کاراکتر در زاویه سه رخ سرش را تکان می‌دهد، احتمالا باید کار سختی باشد، به علاوه اینکه انیماتورها از کشیدن سایه قاب ضخیم عینک جیرو روی صورتش هم هرگز غافل نمی‌شوند.

جیرو از آن دسته آدم‌هایی ا‌ست که در روز روشن نیز رویا می‌بیند و از این بُعد بیشتر شبیه هنرمندان است تا مهندسان. انیمه هم در طول مدت زمان خود، چندین بار سکانس‌های رویاپردازی جیرو را با واقعیت ترکیب می‌کند. آن ترکیب نرم و رفت و آمد بین واقعیت و تخیل نیز بسیار ظریف صورت گرفته است.

صداپیشه‌های غیرحرفه‌ای

می‌دانیم میازاکی تا جایی که امکان داشته باشد از صداپیشه‌های حرفه‌ای انیمه (سه‌یو) در کارهایش استفاده نمی‌کند تا صدای شخصیت‌هایش تا حد ممکن به انسان‌های عادی نزدیک‌تر باشند. هرچند به نظرم این تصمیم جالبیست اما در این انیمه صدای جیرو اصلا به سن و شخصیتش نمی‌آمد. شاید برایتان جالب که صداپیشه جیرو، هیده‌آکی آنو، کارگردان سریال نئون جنسیس اوانگلیون است.

میازاکی برای طراحی شخصیت آقای کاستورپ، آلمانی فراری که جیرو در هتل ملاقات می‌کند، از استفن آلپرت استفاده کرد. او تا سال 2011 عضو هیئت مدیره بخش بین‌الملل جیبلی بود و خودش هم صداپیشگی این کاراکتر را برعهده داشت. در دوبله انگلیسی فیلم هم جوزف گوردون لویت به جای جیرو و امیلی بلانت در نقش ناهوکو صحبت کرده‌اند.

باد برمی‌خیزد قرار بود آخرین اثر انیمه‌ای میازاکی باشد و پس از آن بازنشسته شود اما خوشبختانه استاد قادر به بیکار نشستن نیست. هایائو میازاکی در سال 2017 اعلام کرد در حال کار بر روی پروژه جدیدی به نام “چطوری زندگی می‌کنی؟” است. فیلم در 2023 اکران خواهد شد.